Son zamanlarda yayınlanan eserlerde distopya, bilim kur­gunun bir alt türü gibi işlenmeye devam etmiştir. Aslında ilk bakışta yadırganabilecek bu iç içe geçiş, türler arasındaki mükemmele yakın uyumdan başka bir şey değildir. Tek­nolojiye bağlı olarak gelişen gelecekteki bir düzeni, yıkımı, toplumsal yapıyı, huzursuz insan psikolojisini hayal eder­ken distopyadan faydalanmamak neredeyse imkânsızdır. Özellikle teknolojinin tavan yaptığı ama yaşam kalitesinin düştüğü siberpunk, kıyamet ve kıyamet sonrası dönemin anlatıldığı apokaliptik-postapokaliptik bilim kurgu eser­lerinde yapıları itibariyle distopyanın varlığı iyiden iyiye hissedilir. Yıkımın ve yeniden var oluşun anlatıldığı bilim kurgu eserleri için toplumla hem politik, hem sosyolojik hem de psikolojik açıdan oldukça güçlü bağları olan distopya biçilmiş kaftandır.

Belirtmekte fayda var, son dönem distopik unsurlar barın­dıran popüler sinema yapımları da siberpunk, apokaliptik-postapokaliptik eserlerin arasından çıkmaktadır. P.K Dick’in Androidler Elektrikli Koyun Düşler mi? (Bıçak Sırtı), Azınlık Raporu, Gerçeğe Çağrı, Suzanne Collins’in Açlık Oyunları serisi, Isaac Asimov’un Ben Robot’u, Richard Matheson’un Ben Efsaneyim’i bu eserlere örnek sayılabilir.

Distopya ile anlatılmak istenen ne?  

Demir Ökçe ile birlikte yukarıda sıralanan eserlerin yayın­lanma tarihlerine bakılacak olursa distopyanın edebiyat ve insanlık adına ne derecede önemli bir tür olduğu görülebilir. Ekonomik buhranlar, devrimler, Birinci Dünya Savaşı, hemen üzerine İkinci Dünya Savaşı’nın ayak sesleri, ardından sava­şın kalıntılarından yükselen bir Soğuk Savaş dönemi… Bu eserlerin doğumlarının umutsuzluğun ve çaresizliğin hüküm sürdüğü zamanlara denk gelmesi pek tabii rastlantı değil. Hiçbir gerçek edebiyat eseri ya da türü, içinde bulunduğu toplumun politik, sosyolojik ve psikolojik durumlarından bağımsız olarak ortaya çıkamıyor.

Fakat bu bahsedilenler dışında distopyanın yapısıyla ilgili başka dinamikler de çalışmaya devam eder. Bu noktada Necip Tosun’un şu sözleri önem kazanıyor: “Sanatçı/edebi­yatçı, herkesin bildiği durumları gazeteci gibi anlatan/akta­ran değil, olaylar olmadan önce hisseden, kimse duymadan işiten kişidir. Edebiyatçı, büyük olaylara, yıkımlara gidilen yolları hisseder ve eserlerinde bunları sezdirir.”

Distopya aslında tamamen bir hayalin, kurmacanın, bilim kurgunun ürünü değildir. Bizzat içinde bulunduğu dönem­den ilham alan, parçası bulunduğu toplumun adım adım yaklaştığı karanlık geleceğine dair edebi bir ikaz aracıdır. Zifiri karanlık bir savaş meydanında gökyüzüne atılan ve kuytu köşede size saldırmak için bekleyen düşmanınızın ye­rini gösteren bir aydınlatma fişeğinden farkı yoktur. Düşman oradadır, hep orada olmuştur, olacaktır da zaten, fakat siz artık onun orada bir yerlerde olduğunu değil, tam olarak nerede durduğunu biliyorsunuzdur.

Distopya bu temelden bakıldığında toplumun yapısına ve ilerleyişine dair derin bir eleştiri metni haline de gelir. Yıkıcı görüntüsüne rağmen oldukça yapıcı bir eleştiri tarzına sahip distopya, belki çok da uzun olmayan bir zaman sonrasında toplumu bekleyen tehlikelerin, toplumun şu anda uygula­makta olduğu eylemlerin bir sonucu olduğunu savunarak eleştiri görevini yerine getirir. 

Anthony Burgess’in İngiliz toplumunun geleceğini, değişim sancılarını ve kendi beynindeki ölümcül tümörü düşünürken kaleme aldığı Otomatik Portakal, Margaret Atwood’un kadınlar üzerinden kurguladığı distopyası Damızlık Kızın Öyküsü, usta bilim kurgu yazarı Ursula K. Le Guin’in ütopik-distopik eseri Mülksüzler distopya edebiyatının sonraki dönemlerdeki önemli eserlerindendir. 

Popüler kültürde distopyanın yükselişi

Son dönem yapıtlarına bakıldığı zaman ütopyadan distop­yaya doğru kayma yaşayan çok güçlü bir akım görülebilir. Bu akımın asıl gücü çağımızdaki tüm teknolojik ilerlemelere rağmen toplumları etkisi altına alan kapitalizm kaynaklı büyük huzursuzluktan kaynaklanıyor. Kapitalizm, bir bakıma herkesin özgürce yaşayabileceği, istediğini yiyip içebileceği, istediğine sahip olabileceği bir ütopyadır. Aynı zamanda öz­gürlükleri, hatta yaşam hakkını bile bir çırpıda insanın elin­den alabilen korkunç bir distopyadır da. Dolayısıyla kapita­lizmin oluşturduğu bu dengesiz, güvensiz ortamda insanlar kendi gelecek öngörülerini, umutsuzluklarını ve deneyimle­rini anlatan eserlere daha çok rağbet ediyorlar. Çağımızda distopyanın gerçekçi, ütopyanın ise çocuksu bulunmasının bir sebebi de bu olabilir. Gerçi iki kavram arasındaki geçiş­kenlik öyle güçlü ki bir noktadan sonra distopya, ütopyaya karşıt bir kavram olmaktan ziyade ütopyanın kendisi oluyor, ütopya da kolayca bir distopyaya dönüşüyor. Sonuç olarak iki kavram birbiriyle ve birbirlerinde var oluyor.

Sömürgecilik yıllarının başında bir İngiliz düşünür tarafından ortaya atılan ütopya kavramının karşıt görüşü, sömürgeciliğin zirvesinde yine bir İngiliz düşünür tarafından getirilmiş ve bu karşıt görüş Batı uygarlığında gelişip güçlenmiştir. Bu, bir çeşit günah çıkarma eylemine benzese de tarihsel sürece bakıldığında kavramların zamana uygun hale getirilmesi gibi görünüyor. Tıpkı sömürgecilik kavramının zamana uygun hale getirilmesi gibi.

Ayrıca çağımızdaki teknolojik ilerlemelere paralel olarak gelişen bilim kurgu sinemasının kendisiyle uyum içerisindeki distopya edebiyatını da yukarı çekmeyi başardığı bir gerçek. Görsel efektlerin ve yeşil perdenin mucizevi etkisi kitleleri sinemalara, ekran karşısına sürüklemeye devam ederken, distopyanın popüler kültürün etkisiyle birlikte yükselişine devam ettiğini ve edeceğini söylemek doğru olacaktır. 

Distopyaya yakışır bir eleştiri  

Popüler kültür ürünlerinde distopyanın yerini düşündüğüm­de aklıma ilk olarak Stanley Kubrick’in Gözleri Tamamen Kapalı adlı filmi geliyor. Film üzerine uzayıp giden tartış­maların içerisinde bir tanesi çok dikkatimi çekmiştir. Gizli tarikatın mensuplarından biri kahramanımızı takip eder ve bu takip aslında gizli bir takip değildir. Bir yerde ken­dini gösterir. İster ki peşinde olduğu kahramanımız takip edildiğini bilsin. Bu göndermenin yanında, kendisinin de bir zamanlar bu tarikatın üyesi olduğu bilinen Kubrick’in, böyle güçlü bir tarikatı ortaya saçan bir film çekebilmesi, bu aşırı gizli tarikatın gizlilik ilkesine ters değil midir?

Bu eylem tarzı, toplumsal refleksleri zayıflatarak, her daim tetikte durması ve önlem alması gereken insanları bir çeşit atalete sevk eder. Böylelikle toplumu, amaçlarına ulaş­mak için kullanılacak bir meta olarak nitelendiren, her şeyi görmek, duymak ve kontrol altında tutmak isteyen Tanrı Devletlerin daha rahat hareket etmesi sağlanır.

Buradan hareketle, yapay zekânın, robotik teknolojilerin hızla geliştiği şu döneme bakarsak, HBO, Netflix vs. plat­formlarda yayımlanan Westworld, Evaluation, Black Mirror gibi distopya sosuna bulanmış kurmacaların, hatta her gün yayınlanan ana haber bültenlerinin, TV programlarının tam da distopyalarda anlatılan sistemlerin istediği toplum yapı­sına hizmet ettiğini düşünmek yanlış olmaz. Zira toplumu kontrol altında tutabilmek için gerekli düzenin, toplumun rızasıyla hayata geçirilmesi distopyalar için kusursuz bir eylem tarzıdır. Gerçi bu eserlerin insanları düşündüren, in­sanların bilgiye ulaşmasını sağlayan, keyifli vakit geçirmele­rine sebep olan, yapımcılarına ve bu iş ile uğraşan insanlara kazanç sağlayan yapıtlar olduğunu es geçemeyiz. Fakat bu yapımlarla birlikte toplumun geleceği için otoriter-totaliter sistemin karşıtı olan bir kavramın, uyuşturucu etkisiyle sis­temin elinde toplum-toplumlar karşıtı bir role büründüğünü de inkâr edemeyiz.

Her ütopya bir distopya  

Sömürgecilik yıllarının başında bir İngiliz düşünür tarafından ortaya atılan ütopya kavramının karşıt görüşü, sömürgecili­ğin zirvesinde yine bir İngiliz düşünür tarafından getirilmiş ve bu karşıt görüş Batı uygarlığında gelişip güçlenmiştir. Bu, bir çeşit günah çıkarma eylemine benzese de tarihsel sürece bakıldığında kavramların zamana uygun hale getirilmesi gibi görünüyor. Tıpkı sömürgecilik kavramının zamana uygun hale getirilmesi gibi.

Kurucuları için ütopya olan, güzel bir dünya vaat eden sistem, sınırları dışında kalan diğerleri için nasıl bir dünya düzenini oluşturur? Bu soru aslında ele aldığımız kavramın ne denli değişken olduğunun işareti. Çünkü yukarıda da değindiğimiz gibi kimine göre ütopya olan kimine göre distopya halini alabiliyor.

Ortadoğu’da petrol için çıkarılan savaşlar, kiminin ideal top­raklarına, kiminin ekonomik gücüne hizmet ediyor. Kimileri­nin ütopyası için kimilerinin yaşaması gereken bir distopya bu. İç savaşlar, soykırımlar, mülteci akınları, hukuksuzluk, adaletsizlik, fakirlik, açlık… Kitaplarda, hayal dünyasında değil, bizzat yaşadığımız çağda denk geldiğimiz bu distopik olaylar kimilerinin ütopyası için. Üst üste yığılan bunca işarete rağmen insanlığın bu distopik dünya yapısına karşı sessiz kalışı bahsettiğim toplumsal- toplumlar arası uyuştu­rucu etkinin en net sonuçlarından biri gibi duruyor.

Görünen o ki tarih yazma gücünü elinde bulunduran insan­lık, teknolojiden bağımsız olarak kendini geliştiremediği sü­rece adım adım tarihe karışacak ve distopya da tüm zaman dilimlerinde bu yok oluşa dair bolca malzeme bularak edebi yolculuğunu sürdürecektir. Tıpkı bizim zamanımızda olduğu gibi.