Romancılarımızı mazur görebiliriz. Yaşadıkları döneme ait bir özelliktir bu. Dünyayı kurtarmak, dünyayı cennete çevirmek, diğer ifadeyle kendini tanrı sanmak; her şeyin insanın elinde olduğunu, insanın aklıyla her şeyin üstesinden geleceğini savunmak… Roman sanatının ortaya çıkışında da aynı sanı vardır. Romancı kendini “Tanrı”nın yerine koyar. Tanrı da yaratmıştır, kendisi de yaratacaktır. Romancı da karakter yaratır, şehir kurar, toplum oluşturur. Doğayla da uğraşır romancı. Köylüleri de en iyi o bilir. Bilimin her dalında kalem oynatabilir. Sanat zaten ondan sorulur. Felsefe cepte kekliktir. Balzac’ın Gerçeği Arayış’ta bir kimyagerin trajedisiyle uğraşması, Çalışanın Fizyolojisi’nde yöntem problemine yoğunlaşması boşuna değildir. George Eliot’ın en gözde kahramanının bir doktor olması da tesadüf değildir. Rasyonalizm ve pozitivizm 19. yüzyıl insanı için yeni bir şeydi. Bilim ve teknoloji, henüz başlangıç aşamasında olmasına rağmen insanların aklını başından alıyordu. İnsan bunları kullanarak doğaya, topluma, diğer ülkelere hükmedebileceğini düşünüyordu.

Bu modern önyargıların tamamı da önce I. Dünya Savaşı’nda, sonra II. Dünya Savaşı’nda yıkıldı. Özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’nın içine düştüğü karamsarlık, postmodern romancılar okunduğunda fark edilir. Postmodern romanlarda geçen bir pastiş, kolaj, parodi, ilk modernler diye isimlendirilen ve realist romancılar olarak ün salan, mesela bir Balzac ve Flaubert için, sadece bir taklit ve oyundur. Onlar daha ciddi işlerle meşguldürler. Hitler’in Avrupa’yı derinden sarsan girişiminin nüvelerini de yine bu 19. yüzyıl mantığında bulabiliriz. Flaubert başyapıtı olarak gördüğü Bouvard ve Pécuchet’de boş yere kafatası ölçümleriyle uğraşmamıştır. Çocuk eğitimi söz konusu olduğunda, önce çocuğu yakından tanımak gerektiğini düşünür, bu iki “bilirbilmez”. Çocuğu tanımak için de onun kafatası ölçümlerine bakarlar. Çeşitli anatomi kitapları sipariş edip okurlar. Ve çocuğun kafasındaki çukur ve çıkıntılarına bakıp, onun uysal mı, zeki mi, çalışkan mı, sanatçı mı olacağını anlamaya çalışırlar. Diğer ifadeyle; çocuğa hükmetmek, kendi bildiği doğrular yönünde çocuğu ablukaya almak, büyütmek, yetiştirmek, eğip bükmek isterler. Hitler de kafatasından yola çıkar, “ari ırk” kavramına gelir. O da Napolyon gibi Avrupa’yı, sonra da bütün dünyayı ele geçirme rüyasıyla hareket eder. Romancı olarak Balzac ve Flaubert’teki, dönem özelliği olarak da 19. yüzyıl insanlarında görülen despotluk Flaubert’in kahramanlarında da görülür.

Bouvard ve Pécuchet, Flaubert’in başyapıtı olacaktır. Roman iki cilt olarak planlanır. İkinci cilt Makbul Fikirler Lugatı’ndan oluşacaktır. Fakat romancımız başyapıtını tamamlayamaz. Aynen Balzac’ın 137 romandan oluşmasını planladığı İnsanlığın Komedyası’nı tamamlayamadığı gibi. Balzac daha çalışkandır tabii, 90’a yakın roman yazar. Flaubert ise, planladığı ve 471 sayfasını yazdığı romanını bitiremez. Yazdığı kısımlar, istediği gibi olmuş mudur, bilemiyoruz. Zira kendisi hayattayken yayımlamamıştır romanı. Roman, Flaubert’in ölümünden sonra el yazısı nüshalar esas alınarak hazırlanır. Fakat Bouvard ve Pécuchet’yi Madam Bovary veya Duygusal Eğitim’le kıyasladığımızda onun düşündüğü şeyi gerçekleştiremediğini söyleyebiliriz. Her şeyden önce Bouvard ve Pécuchet bir roman mıdır, bu bile tartışılır. Belli ki Flaubert, romanı düşüncelerini aktarmak için bir araç olarak görmüştür. Onun Duygusal Eğitim romanı da hesaba katılırsa, bu yaklaşımı daha iyi anlaşılır. Realist anlayış da bunu gerektirir zaten. O, masal anlatmayacaktır. O, modern dönemin yaratıcısı olacaktır. Yeni bir dünyanın yaratıcısı… Roman sanatı da, bu yeni dünyaya hizmet ettiği, faydalı olduğu ölçüde kıymetlidir. Bu yüzden Balzac’ın da Flaubert’in de ve çağdaşı daha birçok romancının da, romanları bilimsel gelişmelerle tıka basa doludur, hiç değilse, aydınlanmayı temsil eden bir doktor, mühendis, kimyager, matematikçi kahramanı vardır.

Flaubert için, düşünce esastır. Balzac için de öyledir. O yüzden Balzac’ın romanlarında deneme diyebileceğimiz parçalar ağırlık kazanır. Olaylar ise, özet anlatılır. Ayrıntıya pek girilmez. Balzac’ın tasvirleri de, düşünce ağırlıklıdır ve rahatlıkla sosyoloji, felsefe veya psikoloji alanlarına dâhil edilebilir. Madam Bovary’de okuyucunun dikkatini onun tasvir, diyalog, akıcılık, kurgu gibi teknik özelliklerinden ziyade ortaya attığı tartışmalar, öne sürdüğü düşünceler çeker. Flaubert, Bouvard ve Pécuchet’i ise bütünüyle düşünsel bir eser olarak kurgular. Tekrar belirteyim, elimizdeki nüsha Flaubert’in planladığı başyapıtı için, bir ön hazırlık mıydı, yoksa başarısız bir girişim miydi bilemiyoruz. Şu haliyle Bouvard ve Pécuchet küçük hikâye ve maceralardan oluşan bir kitaptır. Roman kurgusu gayet zayıftır. Belli ki Flaubert, çağını yansıtmak istemiştir. Çağının uğraştığı her şeyle uğraşmak, romanında bu meselelerin tamamına kendi bakış açısını eklemek niyetindedir. Dolayısıyla Flaubert, roman sanatının sınırlarını zorlayacak bir girişimde bulunur. Roman, her ne kadar Bahtin’in kavramlaştırmasıyla her şeyin içinde olabileceği bir “karnaval”a benzese de bu, kurgusu ölçüşüncedir. Ölçüyü aşacak kadar romana yükleme yapıldığında, karnaval da karnaval olmaktan çıkar.

Bouvard ve Pécuchet, iki dosttur. Tesadüfen tanışırlar. Bir banka otururlar ve şapkalarını çıkarırlar. İkisi de şapkasının içine ismini yazmıştır. Muhabbet buradan doğar. Sonrasındaysa, işten istifa edip birlikte bir çiftlik kurmaya dönüşür. Kitabın bölüm başlıkları çok şey anlatır: Ziraat Tecrübeleri, Kimya Heveslileri, Arkeoloji Tetkikleri, Macera ve Facia, Halkın İsyanı, Terbiye, Yeni İman… Görüldüğü gibi insanın bir ömre sığdıramayacağı genişlikte konulardır bunlar. Fakat Flaubert bunların tamamını Bouvard ve Pécuchet’nin kısa ömrüne sığdırmak ister. Bu maceraya atıldıklarında ikisi de kırk yedi yaşındadır. Bu kadar enerjiyi nereden bulmuşlardır, o da ayrı bir soru işareti. Çünkü inanılmaz çalışkandırlar Bouvard ve Pécuchet. İkisinin gayretleri, inanışları, umutsuzluğa düşmeyişleri, mücadeleci tavırları şaşırtıcıdır. Oysa düpedüz başarısızdırlar. Giriştikleri her alanda hüsrana uğrarlar. Bu yönüyle ikisi de çok sevimlidir aslında. Taşlı tarlanın taşını temizlediklerinde daha çok verim alacaklarını düşünürler mesela. Ama tam tersi olur. Taşları temizlenen tarlanın verimi düşer. Çeşit çeşit yaptıkları şarap, turşu, reçeller tatsız oldukları gibi insanlarda çeşitli rahatsızlıklara da yol açar. Kolayca resim çizebileceklerini sanmışlardır ama bir türlü “usta dokunuş”u gerçekleştirememişlerdir. Dinden çıkacak kadar dinler tarihi konusunda okuma yaparlar, rahiple tartışırlar. İki kahramanımız da bitmek bilmez bir merak içindedirler. Fakat onları, diğer tecessüs sahibi kişilerden ayıran özellik, öğrendikleri her şeyi anında ve kolayca yapabileceklerini sanmalarıdır.

Aslında Flaubert Bouvard ve Pécuchet’yle, 17. yüzyıl romanı olan Don Kişot’u, 19. yüzyılda yeniden yazmak istemiştir. Gerçekten de Bouvard ve Pécuchet’nin maceraları komiktir. Kendileri de komiktir. İnanmışlıkları da Don Kişot’u anımsatır. Ayrıca Bouvard ve Pécuchet de, Don Kişot gibi okudukları kitapların etkisiyle harekete geçerler. Tahsin Yücel, Bouvard ve Pécuchet romanını Bilirbilmez diye çevirir Türkçeye. Bu da tartışmalı bir konudur. Çünkü ne Don Kişot, ne de Bouvard ile Pécuchet “bilmez” değillerdir. Cehaletlerinden öyle hareket etmezler. Aksine çok okurlar ve büyüsüne kapıldıkları alanların uzmanlarıyla tartışmaya girerler. Hatta okudukları kitaplar arasındaki tutarsızlıkları bile yakalarlar. Bu yüzden Flaubert’in her çağda görülen “bilirbilmez”lerden birini değil, 19. yüzyılın bilim ve sanat dünyasında görülen tutarsızlıkları, açmazları, tatminsizlikleri kendi içinde orijinal olan iki karakteri karikatürleştirerek anlattığı söylenebilir. Cervantes de içinde yaşadığı topluma ayna tutmuştu. Flaubert ve Balzac da aynı şeyi yapmışlardır. İki romancı her ne kadar döneminin yaygın düşünsel eğilimlerine kendilerini kaptırmış olsalar da, büyük yetenek ve zekalarıyla o meyillerinin üzerine çıkmayı da başarmışlardır. Bu yüzden Balzac kahramanlarının serüveni tragedya, Cervantes ve Flaubert kahramanlarının serüveniyse komedyadır.