Temmuz 2014’te kaybettiğimiz, apartheid rejimi karşıtı edebi bilincin en verimli temsilcilerinden Nadine Gordimer, şiiri ve kurmaca düzyazıyı “içeriden tanıklık” olarak tanımlar. Gordimer’e göre tanıklık edebiyatı, yazarın kendisinin de dahil olduğu bir grup insanın yahut koca bir toplumun tecrübe ettiği insan hakları ihlalleri, etnik ve dini ayrımcılık, savaş, darbe gibi toplumsal travmaların “ilk elden tanıklık yoluyla yaratıcılığa dönüştüğü, unutkanlığın ve reddedişin askıya alındığı” bir alandır.

Yazarların tanıklıklarını edebiyat yoluyla ifade etme çabaları, gerçekliği “makul” sınırlara doğru eğip bükmenin birer aracı olan resmi tarih öğretilerinin alanlarını da şüphesiz ki daraltıyor. Fakat Japoncaya 1994’te ikinci kez Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazandıran Kenzaburō Ōe’nin resmi öğretileri hırpalamadaki rolü 2008 yılında Japonya devleti tarafından da bizzat tescil edilmiş. Ōe, Türkçeye henüz çevrilmeyen Okinowa Notları başlıklı kitabında, 2. Dünya Savaşı’nda üstünlüğü kaybetmesiyle birlikte, Japon ordusunun Okinowalı sivil halka intihar etme emri verdiğini ileri sürmüştü. Hakkında, “ülkenin savaş dönemindeki geçmişi hakkında yalan söylediği” gerekçesiye açılan dava 2008’de düşen yazar, Türkçe edebiyat okurlarının da aşina olduğu bir isim. 2015’in son çeyreğine doğru yayımlanan Kurbanı Beslemek bu tanışıklığı daha ileri bir aşamaya taşıyacak gibi gözüküyor.

Kurbanı Beslemek, daha önce Can Yayınları tarafından ayrı kitaplar halinde basılan “Kurbanı Beslemek”, “Delilikten Kurtar Bizi” ve “Gözyaşlarımı Sileceği Gün” başlıklı üç uzun öykünün anadilinden tekrar çevrilip bir araya getirilmesiyle ortaya çıktı. Kitaba ismini veren ilk öyküde, İkinci Dünya Savaşı yıllarında yoksul bir Japon köyünün yakınlarına düşen bir Amerikan savaş uçağından sağ salim kurtulan siyahi bir asker ile köylülerin arasında geçenler konu ediliyor. Daha önce aralarında hiç kimsenin siyahi biriyle karşılaşmadığı köylüler, “hayvandan bir farkı olmayan, sığır” gibi kokan bu Amerikan askerinin bir mahzene hapsedilmesine karar veriyor. Çok geçmeden, bir insan olarak görmedikleri, yaban domuzu kapanına zincirlenmiş siyahiyi gözetlemek, onu “beslemek” ve dışkısını mahzenin dışına çıkarmak çocukların gündelik yaşamının en büyük eğlencesi haline geliyor.

Fakat çocukların bir gün, askerin, zincirlendiği kapanı tamir etmeye çalıştığına şahit olmalarıyla, bu zamana kadar kendilerine henüz evcilleştirilememiş bir hayvan gibi görünen asker, bundan sonra “tıpkı bir insan gibi” oluveriyor onların gözünde: “Yanına oturunca bizlere şöyle bir baktı, zenci askerin sarımtırak büyük kirli dişleri ortaya çıkıp yanakları titreyince sarsılarak fark ettik; gülüyordu! Birden zenci asker ile aramızda derin, güçlü ve neredeyse insanca bir bağ kurulduğunu anladık.” Ōe, yoksul, kendi halinde yaşayan, geleceğe dair umutları ellerinden alınmış insanların, devletlerin ayrıştırıcı ve ırkçı politikalarından beslenerek nasıl birer canavara dönüştüklerini, İkinci Dünya Savaşı yıllarında büyüyen bir çocuk aracılığıyla anlatıyor bize bu öyküsünde. Bebeklerden, yoksullaştırılmış insanlardan profesyonel katiller yaratan tüm sistemlerin usta işi bir yergisi “Kurbanı Beslemek”.

Kitaptaki ikinci öykü, “Delilikten Kurtar Bizi”, Ōe’nin tanıklıklarının bu sefer İkinci Dünya Savaşı’na değil de obsesif bir baba-oğul ilişkisine odaklandığı, Öe’nin zihinsel engelli oğluyla ilişkisinin, edebiyatındaki yansımalardan biri olarak da okunabilir. Öykü, bir zamanlar zayıf biri olan fakat zihinsel engelli oğlunun doğmasıyla birlikte giderek kilo almaya başlayan bir babanın oğluyla arasındaki simbiyotik ilişkiyi konu ediniyor. Öykünün anlatıcısı da olan babanın, oğlunu sürekli “geri zekalı” olarak nitelendirmesi en başta biraz yadırgatıcı görünse de okur çok geçmeden babanın, “geri zekalı” yakıştırmasını, dış dünyanın oğluna karşı kullanabileceği, yaralayıcı bir kullanım olmaktan çıkarıp, normalleştirmek için bunu yapıyor olabileceğini düşünüyor. Oğlu doğar doğmaz, babanın bilinçli olarak şişmanlamaya başlaması, büyüdükçe de oğlunu şişmanlatması, yine yukarıdakine yakın bir bağlamda, babayla oğlun benzer bir handikabı paylaşmalarının önünü açan, böylece onları biraz daha yakınlaştıran bir araç olarak değerlendirilebilir. Ōe’nin kendi kişisel tarihiyle beslediği “Delilikten Kurtar Bizi”, babalar ve oğulları arasında gelişmesi beklenen sahiplenici, evrensel ilişkiye, olağandışı bir perspektifle eğiliyor. 

“Gözyaşlarımı Sileceği Gün” ise ilk iki öyküye göre içine girmenin biraz daha çaba istediği bir öykü. Bunda kuşkusuz anlatıcının bir dediği bir dediğini tutmayan, gözünden çıkarmadığı su altı gözlükleriyle vücudunda “bir maltoz gibi yayıldığını düşünen” kanserden gelecek ölümü bekleyen bir deli olmasının payı var. Öykünün 100 sayfadan fazla olması da bunun üzerine eklenince, bazı sayfalar içinden kolayca çıkılmaz bir hale gelebiliyor.

Öte yandan öykü, tıpkı “Delilikten Kurtar Bizi”de olduğu gibi, İkinci Dünya Savaşı ve Savaş sonrası Japonya’sının siyasi ve toplumsal bir resmi olarak da değerlendirilebilir. Örneğin okur, imparatorun sesini ilk defa radyoda duyduktan sonra Japon toplumunun yaşadığı travmaya dair ipuçları edinebiliyor, ülkede açılan cephelere dair ilginç bilgiler alabiliyor. Bu vesileyle, anlatıcının okuru savaş yıllarına geri götürdüğü, imparatorun sesini ilk defa radyoda duyduktan sonra hissettiklerinin ve sonrasında yaşadığı hayal kırıklığının anlatıldığı kısmın öykünün en ilginç kısmı olduğunu söyleyebiliriz. Bu kısım, çocuk Kenzaburō Ōe’nin İkinci Dünya Savaşı’nın bittiğini radyoda İmparator Hirohito’nun ağzından duymasının ardından imparatorun da bir insan olduğunu anladığı kişisel yıkımının bir parodisi olarak da okunmaya açık.

Ōe’nin öyküleri savaş sırası ve sonrasının Japonya’sındaki büyük dönüşümleri ve yıkımları yarı-otobiyografik bir bakış açısıyla okura sunmakla yetinmiyor, aynı zamanda karakterlerin değişim karşısındaki karmaşık bireysel tepkilerini de ustaca yansıtıyor. Ōe’yi büyük yazar yapan da işte bu. Etki alanını günden güne arttıran yabancı düşmanlığı, etnik/dini ayrımcılık ve ırkçılık gibi modern zehirleri soluyarak yaşamaya çalıştığımız bu zamanda, Ōe belki de hiç olmadığı kadar güncel. 

* Görsel: Ethem Onur Bilgiç