Ve böylece parçalanmış dünyaya girdim
Aşkın hayali dostluğunun, sesinin izini sürmeye
Rüzgârda kısacık bir an (nereye estiğini bilmem)
Fakat tüm umutsuz seçimleri içinde barındıracak kadar uzun değil.
                                                             Hart Crane (Yıkık Kule)

Dahi yazar Tennessee Williams, en ünlü oyunu Arzu Tramvayı’na yukarıdaki dizeleri alıntılayarak başlar. Oyun düzlemindeki dünyanın zaten delik deşik olan gerçek ve hayallerinin nasıl parçalanıp tuzla buz olacağını daha en baştan söylemek için. Yazar burada âdeta şiirin öngörmesi önermesini kullanır. Stella ile geçen bir diyalog esnasında Blanche’a Edgar Allan Poe’nun adını andıran Williams, bu örneklerde görülebileceği gibi şiirden ve şairden yazı malzemesi olarak faydalanmaktan hoşlanır. Williams’ın tüm oyunları için ayrı ayrı kurulmuş birer şiir denebilir mi? Beylik laflar, süslü sözler ya da yüksek perdeden tiratlarla bezenmeseler de. Sadece günlük hayat jargonuyla ait oldukları sosyal sınıf dilinde konuşan kahramanlarının diyaloglarıyla oluşsalar da. Ya da hepsi için birbirini izleyen şiirlerden oluşan tek bir şiir mi demeli? Yarattığı gerçek olduğu kadar da özgün dünya, karakterlerinin doğrudan gerçeğe götüren çağrışımlar yüklü davranışları, okuru ve/veya seyirciyi sarıp etkisi altına alan, bir daha da akıldan, duygudan çıkmayan sahne atmosferi, mekân-davranış-söz üçlüsüyle ürettiği ‘Tennessee Williams dili’, diğer tüm oyunlarında olduğu gibi Arzu Tramvayı’nı da şiire yakın düşürüyor. Yazarın üslubu, temaları ya da eserlerinin dimağlarda bıraktığı tat hakkında çok şey söylenebilir ama bir şey var ki tarif edilemiyor. İşte edebiyat tarif edilemeyen o şey değil mi?

Williams mekânı, havanın durumunu, müziği, renkleri, kokuları bile düşünerek yazar. Tüm duyulara ayrı ayrı ama bir bütünlük içinde dokunarak. Şairin dizesini işlemesi gibi işler kahramanlarını. Seçtiği yol içten dışadır. Kahramanlarını acı, yara, zaaf ve zayıflıklarından, bunalım, hastalık ve mutsuzluklarından, en derinlerde yatan ya da gün yüzü görmüş arzularından tutarak somut dünyaya, orada onları bekleyen sessiz trajediye taşır. Blanche’ın oyundaki ilk repliğinin “Bana Arzu Tramvayı’na binmemi, takiben Mezarlıklar Tramvayı’na aktarma yapmamı söylediler” olması tesadüf değildir. Blanche, Stanley, Stella… Williams’ın oyun boyunca görünen tüm karakterlerinde, en az görüneninde bile özenli bir işçilik vardır. Beden ve ruh, dişi ve erkek, acı ve arzu, geçmiş ve şimdi, düş ve gerçek, bireysel çatışmalar ve toplumsal kabuller… Öteki ve öteki olmayan. Williams insanın karanlık yanına bakarken, bu karanlığın karşısına düşeni atlamaz.

Tiyatroda bazı kahramanlar vardır ki ete kemiğe bürünür ve yazarından daha çok yaşar, oyuncusunun kendi suyuna akmasını şart koşar. Hamlet, Cyrano gibi Blanche da böyle bir kahraman. Blanche ki ölümü pahalı bulur ve yabancıların nezaketine her zaman güvenir… Bir de kahramanla oyuncunun bütünleştiği, beraberken büsbüyük oldukları artı güçler vardır. Stanley ile Marlon Brando birlikteliği bu durumu açıklayabilecek en güzel örneklerden biri. Brando’nun tiyatro sahnesindeki Stanley performansına tanık olamadık ama tanık olanların yazdıklarından müthiş bir gerçekliği doğurduğunu öğrendik. Beyazperdedeki oyunculuk gösterisini her izleyişimizde ise Stanley mi Brando’yu, Brando mu Stanley’i hafızamıza daha derin kazıyor, bilemiyorum. Sinema dünyası tarafından onca ilgi görmüş Tennessee Williams oyunları ve Arzu Tramvayı hakkında konuşurken, disiplinlerarası ilişkiden kaynaklanan böyle bir etkilenmeden söz etmemek güç.

Arzu Tramvayı, ülkemizde de gerek tiyatro gerek edebiyat dünyasında hak ettiği değeri ve ilgiyi görmüştür. Geçtiğimiz günlerde İmge Kitabevi tarafından iki çiçeği burnunda çevirmenin ortak çevirisiyle yeniden yayımlandı. Kitabın önsözünde Arthur Miller, sadece “Tramvay” ve Williams hakkındaki görüşlerini belirtmekler kalmıyor, aynı zamanda Amerikan (Broadway) tiyatrosu için dikkat çekici saptamalarda bulunuyor. “Bu oyun, sahnenin her şeyi ama her şeyi aktarabileceğinin ve bunun çok da güzel yapılabileceğinin görülmesini sağladı.”  Kitabın sonunda ise Tennessee Williams’ın kendi kendisiyle yaptığı bir söyleşisi yer alıyor:

“Soru- Senin işin artistik gösterilerle eğlendirmek. İnsanlar artık kızgın damdaki kedilerle, oyuncak bebeklerle ve çılgın tramvaydaki yolcularla eğlenmiyorlar.

Cevap- O zaman bırak onları da müzikallere ve komedilere gitsinler. Ben yolumdan şaşmayacağım. Benden yazmamı istediğin şekilde, yani benim yazmak istemediğim şekilde yazmam oldukça zor.”

Yayınevi editörleri bir sonraki baskıda metni yeniden dikkatle ele alacaklardır elbette. Yine de a’nın olmayan şapkalarına, kadın sözcüğünü karşılamayan “bayan” sözcüğüne dikkat çekmekte fayda var. Özellikle tümce başlarında boy gösteren ve hiç de gerekli olmayan “ve” olmak üzere bağlaçlar ve “yani” işgaline karşı da bir önlem düşüneceklerdir. Bir de, özgeçmişlerinden Arzu Tramvayı’nın ilk çeviri çalışmaları olduğu anlaşılan çevirmenlerin, replikleri gündelik hayat dilimize yakınlaştırmak için gösterdikleri özen ile metnin zaman zaman çeviri kokmasının neden olduğu ikircikli bir göze batma söz konusu. Tiyatro eserlerinin pek de basılmadığı şu ortamda bir soluk, bir sevinç olarak alıp kabul edebiliriz bu kitabı.