“İstersen her yer, her şey kitap!” Böyle diyor Antikçağ. Artık kullanmaya epey alıştığımız bir nesne olarak kağıdın, hatta usul usul aktığı dijital ortamın dışında kitap, birçok malzemeyle yapılıyordu: taş, keten, hayvan derisi... Hatta ahşap ve bugünkü yordamından farklı biçimde ağaç kabuğuyla bile. Dağda ve çölde ne varsa. Horst Blanck’ın -Türkçede yakın bir zaman önce yeniden yayımlanan- Antikçağda Kitap adlı incelemesinden anladığımız kadarıyla bir tek suya yazı yazmamış, aklından geçenlerin kalıcı olmasıyla yanıp tutuşan insanoğlu.

Araştırmasının periferisini, Helenik dünyanın kapladığı topraklarca belirleyen Blanck, insanın bu arzusunu İsa’dan biraz sonrasına getirip bırakıyor. Skolastik eğilimin başına. Platon’un “yazı”nın sahtekarlığından sıklıkla dem vurduğu bu “konuşma” çağında, aslına bakılırsa entelektüel gücün varlığı ve bunun sonucu olan kitaplar bu uzam içerisinde oldukça belirgin. İnanmayacaksınız, bugünle karşılaştırılabilir düzeyde. Yazarıyla, editörüyle, kitapçı ve dağıtımcısıyla tam anlamıyla bir sektör. Buna inanacaksınız: kitabın dağıtımı bugünkü kadar, hatta daha fazla bir sorun!

Coğrafi ve teknik sorunlar bir yana, bu sorunların ana kaynaklarından birisi, bugünkünden farklı olarak kitapçıların çok satan metinlere yönelmesi. Blanck’tan okuduğumuza göre, özellikle Roma’da dizgiciler, Latince deyişle “diorthotes” ya da “corrector”ler, başka bir açıdan yarı editörler ve tam köleler. Çok şükür ki, bugünkü editörler biraz daha özgür! Yazı masasının işlevini bilmeyen çalışanlar, Blanck’ın ifadesiyle mesailerini “Türk oturuşu” içerisinde tamamlarlarmış. Bağdaş kurarak. Yazarlar ise çok varlıklı oldukları için telif almazlarmış (telif ödemesi, gerçekleşmesi için yüzyıllar sonrasını bekler). Bir Tacitus’un, bir Cicero’nun o denli mal varlığına sahipken telif peşine düşmesi, “kamu” tarafından muhtemelen hoş karşılanmazdı.

Alman araştırmacı Blanck alfabe, eğitim gibi başlıkları oluştururken, yine yazarların ve yayıncıların bugünküne benzeyen yordamlarla pazarlama stratejilerini nasıl geliştirdiklerinin altını çiziyor. Birkaç yöntemden bahsedelim: Ünlü bir yazara atıfla başlarsanız daha fazla dolaşımda kalırsınız ya da yayıncınızla okuma günleri yaparsınız veya –ister Hıristiyan olun ister Pagan– dini olgulara metinlerinizde yer verin.

Cep kitabın icadı da o günlere denk düşüyor. Küçücük kitabının başında, şaire ait şu yakarışa kulak verin: “Diğer kitaplarımı sandıklarınızda saklayın/ ama bu kitabım el kadar/ nereye seyahat etseniz sizinle gelir.” Yayıncılığın da ayrı gösterişi var Antikçağda: kitabınızın arkasında, rulo ya da kodeks (ahşap kitap) olarak yayımlayın, mührünüzü mutlaka en son sayfaya basın, bir tashihi varsa toplatıp düzeltin. Ayrıca kesinlikle kitap hırsızlarına dikkat edin.

“Bol miktarda kitap satın alan görgüsüz”

Kitapçılar, kütüphaneler (bibliotekler), sahaflar ve bugünkü anlamından farklı yazı atölyeleri, kentlerin en gözde mekanlarını tutuyor bu dönemde. İnşalarına farklı bir özen gösteriliyor. Evlerdeki kitaplıklar, içtenlikle söylemek gerekirse, özendirici. Fenikelilerden aldıkları alfabeyi geliştiren Roma ve Yunan kaligrafileri, tipografileri göz alıcı. Yan yana konulmuş ahşap ciltlere ait sırtların cazibesini düşünün. Bir başka çalışma olan Necib Asım’ın Kitap’ından bir alıntı yapacak olursak, “Kitap meraklıları iki sınıfa taksim olunur ki bunlardan birincisi ‘muhibbân-ı kütüp’ ve diğeri ‘mecânîn-i kütüp’dür.” Kitap sevicilerle, “ya kebikeç” deyip onun uğruna ölümü göze alanlar. Bibliyofiller ve bibliyomani hastalığına tutulanlar. Halihazırda, papirüs rulosu anlamına gelen “byblos” kelimesi de Yunancadan. Bir bakıma, bu hastalıklar da o döneme dayanıyor. Hastalıklar bugün olduğu gibi hoş görülür ancak salt zengin ve entelektüel görünümlü olmak için insanların kütüphane kurmaları ayıplanırdı. Bu anlamsız iştahın nedenlerine katlanamayıp “artık yeter” diyen Lukianos, “Bol miktarda kitap satın alan görgüsüz üzerine” biçiminde bir başlık atıp had bildiren bir yazı yazmış!

Bu dönemden gelen haberlerden birisi yazarların cezalandırılması, kitapların toplanıp yakılması. Cremutius Cordus, kitabına Son Romalılar başlığını atıp Brütüs’ü eleştirince kitapları toplanmış, yakılmış ve kendisi de cezalandırılmış. Handiyse, güçlerin el değiştirmesinin cezasını kitaplar çekerdi. İbranioğulları uyguladıkları kötücül kararların karşılığını, birkaç nesil sonra İbranicenin ve bu dildeki yapıtların sansürlenmesiyle ya da büsbütün yasaklanmasıyla almışlar. Bir başka geniş zaman diliminde ise Romalılar, Hıristiyanların ilk metinlerini ortadan kaldırmışlar. Ardından Hıristiyanlar Paganların yapıtlarını. “Böyle gelmiş böyle gider,” demeyelim, olmasın bunlar, çünkü söz uçar yazı kalır.

Horst Blanck etkileyici biçimde yazılı kültürün ilk dokümanlarının dizgesini okura sunarken, ben Platon’a masum bir soru yöneltmek isterim: Sevgiye ve saygıya değer Platon, felsefe tarihi sizin sözlerinize düşülmüş bir dipnot, bunu kabul etmemek elde değil. Ancak Yunan yazıcılarına “şarlatan” deyip sözlü kültürü yüceltiyorsunuz, bir bildiğiniz vardır ama eğer insanoğlu yazıyı hayatında etkin kılmaya çalışmasaydı, Homeros, İskender’in yastığının altından 21. yüzyıldaki dünyanın herhangi bir yerindeki okuma yazma bilen bir çiftçinin kütüphanesinin envanterine nasıl dahil olurdu?

Görsel: Muhammed Ali Üzen