Hiç unutmam, bundan dört-beş yıl kadar önce bir kitap ekimizin yayın yönetmenine, ellerinde çok iyi genç kalemler olduğunu, bu kalemleri eleştiri konusunda teşvik etmenin başarılı sonuçlar verebileceğini söylemiş, ancak kendisinden Türkiye’de eleştirinin ya akademisyenler ya da kendini kanıtlamış yazarlar tarafından yapılabileceğini, geri kalanın ancak kitap tanıtım yazılarında kalması gerektiği cevabını almıştım. Kanım donmuştu. Neyse ki Türk edebiyat dergiciliği onun gibilere kalmamış, son birkaç yılın temel meselesi hep eleştiri ve eleştirinin yokluğu olmuş, özellikle internet yardımımıza yetişmişti. Kuşkusuz derdim her önüne gelenin eleştirmenim diye ortaya çıkması değil, hoş böyle bir moda çıksa hiç de fena olmazdı ya, ancak edebiyatla ilişki içinde olan, kalemi kuvvetli kişileri eleştirel bakış konusunda teşvik etmek, kalemlerini sivriltmeye yönlendirmek düşüncesi, boş olduğu için mutena köşeleri bir vakitler kapıvermiş olduğunu sananları korkutur ancak. Onlar korkuları içinde yaşamaya devam ededursun, Türkiye’de ölmekte olan edebiyat dergiciliği ve eleştiri biçim değiştirerek de olsa yaşıyor hatta canlanıyor. Son yıllarda ortaya çıkıp kendini yetiştiren bazı yazarlar eleştiri alanında da verimli eserler üretebiliyor. Ersan Üldes’in On Kişot adlı eleştiri kitabı da bunun son örneklerinden biri.

Ersan Üldes’i, çeşitli edebiyat dergilerinde ve bir internet sitesinde kaleme aldığı eleştirilerinden ve geçtiğimiz yıllarda yayımlanan romanlarından tanıyoruz. “On Kişot” ne bir akademisyen ne de ‘en azından şimdilik’ çok büyük bir yazar olmayan Üldes’in ilk eleştiri kitabı. Türk edebiyatından seçtiği on yazar ve on roman ekseninde Cervantes’in Don Kişot’unun, budalasının izini sürmüş yazar. Peki neden Don Kişot? Elbette, modern romanın temelini attığı, kahramanı insanlaştırdığı ve kahramanı insanlaştırdığı ölçüde romansallığı arttırdığı için... Üldes, roman sanatının tarihi, roman kişilerinin insanlaşmasıyla Cervantes’le başlamıştır, diyor. Haksız değil elbet. Ve Tanzimat döneminden itibaren Cervantes’in mirasını sahiplenen yapıtların birer birer ortaya çıktığını vurguluyor. Bunda da hiç haksız değil. Gerçekten de roman sanatı Türk edebiyatında batılılaşma sürecinin bir parçası olarak ortaya çıkar. Üldes her ne kadar bu dönem ve sonrasını ele alsa da, batılılaşma sürecinin başındaki roman algısını fazla tartışmamayı seçmiş. Açıkçası bu tür tarihsel eleştirilerin söz konusu dönemi her türlü çatışmasıyla ayrıntılı bir çözümleme süzgecinden geçirmeden Türk romanına ışık tutamayacağını düşünenlerdenim ben. Ancak Üldes yine de bu seçimine rağmen ilgili okurunu budalanın peşinden götürmeyi başarmış.

“On Kişot”un ilk Don Kişot’u Ahmet Mithat Efendi’nin Daniş Çelebisi. Üldes, Ahmet Mithat Efendi’nin, Tanzimat romanını Cervantes’le, dolayısıyla da romanın kaynağıyla tanıştıran ilk edebiyatçımız olduğunu vurguluyor. Yazar “Çengi” adlı eserinde Don Kişot’un Osmanlı versiyonunu yaratmaya çalışmış, Cervantes’in şövalye kitaplarını hicvetmesi gibi Ahmet Mithat Efendi de toplumdaki cin, peri ve büyü gibi batıl inanışları hicvetmiştir. Hikayeler ile gerçek yaşam arasındaki kapanmaz gerçeklik farkını algılayamaması Daniş Çelebi’yi Türk edebiyatının batılı anlamda ilk budalası yaparken yazarını da yine bu anlamda ilk roman yazarı haline getirir.

Üldes, budalanın izini Recaizade Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdası”, Abdülhak Şinasi Hisar’ın “Fahim Bey ve Biz”, Orhan Kemal’in “Murtaza”, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” ve Oğuz Atay’ın “Tehlikeli Oyunları”nda sürerken ortaya genel anlamda son derece keyifli bir Türk roman tarihi okuması çıkarıyor. Ancak, iş Ümit Kıvanç’ın “Gaib Romans”ı, Murat Uyurkulak’ın “Har”ı gibi kısmen daha yakın tarihte kaleme alınmış romanlara gelince Don Kişot’un izleri silinir gibi oluyor. Demek istediğim Cervantes’in Türk romanındaki izlerinin silinmesi değil, sanki Üldes’in bazı çağdaş seçimleri o izleri yitirmesine yol açmış gibi.

Ancak yanlış anlaşılmasın, yazarın seçimleri kişisel beğenilerine dayanmıyor elbette, Ersan Üldes, ele aldığı yapıtları sorunlu noktalarının da altını çizerek incelemiş. Bu anlamda “On Kişot”ta eleştirinin hakkını vermiş. Çeşitli edebiyat kuramları eleştirinin de bir sanat olduğu konusunda hemfikirdirler. Üldes’in dil ve estetik anlamında bu görüşü destekler nitelikte bir kitaba imza attığını gönül rahatlığıyla söyleyebilirim.  

Son olarak, geçtiğimiz yılın en favori tartışmalarından biri olan Oğuz Atay tartışması bağlamında Üldes’in “Tehlikeli Oyunlar” a dair cesur ve dikkat çekici düşünceleriyle bitirmek isterim. “Tehlikeli Oyunlar, genelde Türkiye’de yayımlanan ilk postmodern roman olarak gösterilir, hatta Oğuz Atay’ın Türk edebiyatında ‘üstkurmacayı postmodern bir teknik olarak’ ilk kullanan kişi olduğu iddia edilir. Ancak bu tespitler tartışmalıdır; çünkü roman düşüncenin kutsandığı, ben’e yapılan vurgunun hakim bir izlek olarak varlığını sürdürdüğü bütünüyle modernist bir yaklaşımla kaleme alınmıştır. Hal böyleyken, romanı genel yapısından ve ana çerçevesinden soyutlayıp sadece postmodern teknikleri anımsatan düşünsel-kurgusal oyunları işaret ederek sonuca ulaşmak, bizi sağlıksız bir yöne sürükleyebilir. Metnin, kişiliklerin varlığına dair bazı yanılsamalar üretmesi ve kendi yazılma sürecine eğilmesi Tehlikeli Oyunlar’ı üstkurmacalı postmodern bir roman yapmaya yetmez.(…) Ayrıca kendi yazılma sürecini tartışan üstkurmacalı bütün metinlerin postmodern olduğunu doğrudan kabullenirsek, ilk roman sayılan Don Kişot’un da postmodern olduğunu iddia etmek gibi analojik bir saçmalığın içinde buluruz kendimizi.(…) Bu anlamda Oğuz Atay’ı, modern bir yazar olarak görmek daha doğru olur. O da diğer modernistler gibi, en genel yaklaşımla; zihin, yorum ve ahkam yazarıdır.”